با رسم و رسوم چهارشنبه سوری چقدر آشنایی دارید؟

پریدن از روی کپه های آتش با زمزمه ” زردی من از تو، سرخی تو از من ” را میتوان از کهن ترین بخش های مراسم چهارشنبه سوری دانست که هنوز هم در کوچه پس کوچه های شهرهای ایران، تاجیکستان، افغانستان و بخش هایی از قرقیزستان و ازبکستان انجام می شود. مراسم کهن و شاد در غروب آخرین سه شنبه سال که نمی توان برای آن تاریخچه ای مکتوب و کاملا موثق یافت.

قدیمی ترین نشان ثبت شده از مراسم چهارشنبه سوری در تاریخ بخارا، تالیف محمدبن جعفر نرشخی (286 – 348 ) آمده و بنابر آنچه در آن گفته شده این مراسم در زمان ساسانیان نیز اجرا می شده و به آن ( جشن سوری) می گفتند.

عبدالغنی نیک سیر، پژوهشگر افغان و عضو هیئت مدیره انجمن ادبی هرات براین باور است که چهارشنبه سوری میراثی است که از دوره ی آریایی ها به یادگار مانده و بهانه ایست که با جشن و سرور و شادی در آخرین سه شنبه سال به استقبال بهار و نوروز برویم.

طبق آیین باستان در جشن چهارشنبه سوری کپه های آتش برافروخته می شده که تا صبح زود و برآمدن خورشید روشن نگه داشته می شده و مردم از روی آن می پرند و می خوانند ” زردی من از تو ، سرخی تو از من” . در حقیقت این جمله بیانگر آن است که آتش تمام رنگ پریدگی و زردی که می تواند نشانه بیماری و مشکلات باشد را از بین برده و به جای آن گرما، شادی و امید عرضه می کند.

سنت های چهارشنبه سوری از دیروز تا امروز :

آتش افروختن : مرسوم ترین کاری که در جشن چهارشنبه سوری انجام می شود روشن کردن آتش است. آتش افروختن یکی از زیباترین و شاید قدیمترین آداب چهارشنبه سوری است که به آن شور و هیجان بیشتری می بخشد.

توپ مروارید : بالا رفتن از توپ مروارید شاید کاری نباشد که این روزها در شب چهارشنبه سوری انجام شود اما در گذشته در میدان ارک طهران یک توپ قدیمی وجود داشت که بیش از صد سال در جای خود مانده بود، افسانه هایی درباره این توپ قدیمی وجود دارد که به موجب آن در شب چهارشنبه سوری زنان و دخترانی که حاجتی داشتند از آن بالا می رفتند تا آرزویی که در دل دارند در سال جاری برآورده شود. این توپ را توپ مروارید می نامیدند.

کوزه شکستن : سنت کوزه شکستن نیز یکی از رسوم قدیمی است. آنها در این شب از سر در نقاره خانه بالا می رفتند و کوزه ای آب ندیده با خود می بردند و از آنجا به زمین می انداختند تا بشکند، افرادی که به آنجا دسترسی نداشتند نیز اینکار را از بالای بام خانه خودشان انجام می دادند. ایرانیان باستان عقیده داشتند اینکار باعث می شود بلاها و اتفاقات بد همراه با کوزه شکسته و دفع شود.

قاشق زنی : در این رسم دختران و پسران جوان، پارچه بر سر و روی خود می‌کشند تا شناخته نشوند و به خانه دوستان و همسایگان خود می‌روند. صاحب خانه از صدای قاشق‌هایی که به کاسه‌ها می‌خورد به در خانه آمده و در کاسه‌های آنان آجیل چهارشنبه‌سوری، شیرینی، شکلات، نقل و پول می‌ریزد. آیین قاشق‌زنی احتمالاً نشات گرفته از این عقیده است که ارواح نیک درگذشتگان در پنج روز آخر سال به میان زندگان بازگشته و سمبلیک به شکل افرادی که رویشان پوشیده است به خانه بازماندگان سر می‌زنند، و زندگان برای یادبود و برکت به آنان هدیه‌ای می‌دهند.

آجیل مشکل‌گشا : خوردن آجیل در شب چهارشنبه سوری با نام آجیل مشکل گشا هنوز هم مرسوم است. در گذشته پس از پایان مراسم چهارشنبه سوری و افروختن آتش، اهالی خانه و خویشاوندان دور هم جمع می شدند و آخرین دانه های نباتی مانند : تخم هندوانه، تخم کدو، پسته، فندق، بادام، نخود، تخم خربزه، گندم و شاهدانه را که از ذخیره زمستان باقی‌مانده بود، روی آتش بو داده و با نمک می‌خوردند. آنها بر این باور بودند که هر کسی از این معجون بخورد در سال پیش رو مهربان تر می گرد و کینه و رشک از وی دور می گردد.

چهارشنبه سوری در شهرها و استان‌های گوناگون ایران

بسیاری از مراسم چهارشنبه سوری در سراسر ایران به یک شکل برگزار می شود. اما در برخی از نقاط نیز رسم و رسومات خاصی برگزار می شود.

• شیراز

علاوه بر افروختن آتش، در گذشته در این شهر اسپند دود کردن نیز مرسوم بوده است. در گذشته جشن چهارشنبه سوری در شیراز در صحن بقعه شاه چراغ انجام می گرفت. علاوه بر اینها زنان در حمامی که آب آن از رودخانه سعدیه می آمد به جهت رفع بلا و گشوده شدن بخت دختران ، استحمام می کردند.

•  شهرهای کُردنشین

رسم چهارشنبه سوری از گذشته های دور مانند سایر شهرهای ایران زمین میان کردها نیز رواج داشته و به جشن “چهارشنبه کوله ” معروف است.

در میان کردها چهارشنبه به شب دیو، نحسی و پلیدی مشهور بوده کردها آخرین چهارشنبه سال خانه را جارو میکرند تا نحسی، پلیدی و آلودگی خانه را با آب و جارو بیرون بریزند.

سپس جارو را در کوزه های قدیمی آتش میزنند و خاکستر ناشی از سوزاندن پلیدی را با همان کوزه در بیرون از خانه به زمین میکوبیدند تا بشکند این رسم چهارشنبه سوری میان کردها که اکنون نیز در بسیاری از شهرها و روستاها برگزار میشود.

افروختن آتش بربلندی کوه و جمع شدن دور آن و برپای رقص کردی از دیگر رسوماتی است که از گذشته های دور در شهرهای کردنشین انجام می گرفت.

• اصفهان و قزوین

در این شب دختران دم بخت را با جارو از خانه بیرون می‌رانند تا بختشان در سال جدید باز شود. همچنین مردم این شهر در این شب بیشتر اشکنه می‌خورند.

• تبریز

در گذشته به جای آتش افروختن و پریدن از روی آن صبح روز چهارشنبه کودکان و جوانان از روی آب روان پریده و جمله «آتیل ماتیل چرشنبه بختیم آچیل چرشنبه» را می‌گفتند.

• خراسان

در استان خراسان و شهر مشهد و خراسان جنوبی مردم در قدیم در شب چهارشنبه سوری هیزم آتش می‌زنند. نام این هیزم‌ها عبارت است از چرخه، خار و اسپند. اسپند دود کردن یا اسپند (اسفنج) به داخل آتش ریختن از آداب مردم خراسان در تمام جشن‌ها و مناسبت‌ها است.

جشن چهارشنبه سوری متاسفانه، در سال‌های اخیر تبدیل به یک جشن صنعتی شده‌است. مواد آتش‌زای صنعتی کاربرد بسیار فراوانی در آن یافته و خسارات جبران‌ناپذیری وارد می‌کنند. چهارشنبه‌سوری برای بخش زیادی از مردم تقریباً تبدیل به یک کابوس شده است. بیایید تا دست در دست هم این سنت زیبا را مانند نیاکانمان با آرامش و زیبایی در کنار خانواده و دوستان بگذرانیم و آن را به چهارشنبه سوزی بدل نکنیم، و همانند آنچه که نیاکانمان در تک بیتی معروف چهارشنبه سوری می خواندند در پایان سال مشکلات و اندوه را به آتش بسپاریم و گرمی و شورزندگی را از آتش بگیریم و با دلی مملو از شادی و امید به سالی نیک به استقبال بهار برویم.