خاکشیر با نام علمی Descurainia Sophia که در انگلیسی به Flixweed شهرت دارد، گیاهی سالانه / دوسالانه است که گفته می شود خاستگاه آن انگلستان بوده و از اروپا به آسیا صادر شده است. در قرن هفدهم در انگلستان، flixweed گیاهی بسیار متداول بوده كه تقریباً در همه جای این کشور حتی در ویرانه های بناهای قدیمی، در کنار جاده ها و زمین های بی مصرف رشد می کرده و از این رو گیاه هرز و حتی آفت گیاهان زراعی به شمار می آمده است. که بعدها با شناخت این گیاه و موراد استفاده آن، جایگاه ویژه ای در طب سنتی و آشپزی پیدا کرد. خاکشیر تقریبا در سراسر دنیا و در هر آب و هوایی قابلیت رشد دارد.
در زبان فارسی به آن خاکشی، خاکشور و خاکژی هم گفته می شود. خاکشیر دو نوع دارد: یکی تلخ و تا حدودی تند که دانه های آن ریز و رنگ آنها مایل به سرخی است و گونه دیگر شیرین و دانه های آن بزرگتر بوده و رنگ آنها سرخ تیره است. هر دو نوع آن در اکثر نقاط ایران مخصوصا در دامنه های البرز و بیابان ها به طور خودرو می رویند. این گیاه خودبارور است، در اوایل بهار کشت شده و زمان گلدهی آن از خرداد تا مردادماه (ژوئن تا آگوست) بوده و بذرهای آن در شهریورماه (سپتامبر) می رسند. ارتفاع گیاه خاکشیر در حالت بلوغ به 90 سانتیمتر می رسد.
موارد مصرف خوارکی خاکشیر
برگ ها و دانه های این گیاه قابل استفاده هستند. در بسیاری از کشورها برگ های پخته شده جوان و تازه آن به عنوان یک طعم دهنده معطر در غذاها استفاده شده و دانه های خام یا پخته شده آن که دارای طعم تندی هستند، به عنوان جایگزین خردل بکار می روند.
در برخی از نقاط دنیا از دانه های خاکشیر برای غلظت دادن به سوپ (لعاب) و سایر غذاهای آبکی استفاده شده و یا آنها را به صورت پودری درآورده و پس از مخلوط کردن با آرد ذرت برای تهیه نان استفاده کرده و یا حتی می گذارند که دانه ها مقداری جوانه زده و آنها را در سالاد مصرف می کنند. دانه ها حاوی 25.5 – 29.9٪ پروتئین، 9/26٪ – 39.7٪ چربی و 3.6 – 3.9٪ خاکستر و بر اساس میزان رطوبت صفر است.
موارد مصرف دارویی خاکشیر
این گیاه در طب سنتی ایران جایگاه خاصی داشته و از دیرباز توسط پزشکان حاذق برای درمان بیمارهای مختلف تجویز می شده است. خاکشیر در خارج از ایران نیز به عنوان دارو مورد استفاده قرار می گیرد. در ادامه موارد مصرف طبی آن را باهم مرور می کنیم:
- از ضماد گیاه آن برای رفع دندان درد، التیام دادن زخم ها و جراحات، زخم چشم، ورم بناگوش و پستان، نقرس و ورم های سخت سرطانی استفاده می شود.
- جوشانده گیاه خاکشیر در رفع اسهال خونی، رفع ترشحات زنانه، معالجه آسم، گلودرد و سرفه های مزمن بسیار نافع است.
- دانه های آن ضدعفونی کننده، ضد کرم، تب بُر و ادرارآور بوده و داروسازان سنتی ایران این دانه ها را به عنوان ملین و خنک کننده مفید می دانند. از این رو است که شربت خاکشیر در تابستان برای رفع عطش بسیار مورد استفاده قرار می گیرد. بذر خاکشیر اشتهاآور می باشد؛ به علاوه سبب باز شدن حنجره و شفافیت رنگ پوست نیز می شوند.
- مصرف خاکشیر در زنان باردار سبب شل شدن دهانه رحم می شود لذا زایمان طبیعی را تسهیل کرده و همچنین برطرف کننده یبوست دوران بارداری نیز هست اما باید توجه داشت که بیش از اندازه مصرف نشود چون خطر سقط جنین را در پی خواهد داشت.
- به طور کلی برای رفع بیمارهای گوارشی نظیر بواسیر، یبوست، دل ضعفه، اسهال و دردهای معده بسیار مفید گزارش شده است.
به طور کلی عوارض جانبی خاصی برای مصرف خاکشیر گزارش نشده است اما مواردی وجود دارد که بهتر است هنگام مصرف آن رعایت شود. از جمله آنکه کسانیکه مزاج سرد دارند بهتر است خاکشیر را با عسل یا عرق نعنا مصرف کنند و یا افرادی که مبتلا به ناراحتی های گوارشی از جمله زخم معده هستند، مصرف آن را محدود کنند. و همچنین برای کودکان کمتر از 2 سال نیز توصیه نمی شود.
